Boeli van Leeuwen – typoscript De eerste Adam / foto Aart G. Broek
‘Met een enkele lezer ben ik niet tevreden,’ laat Boeli van Leeuwen mij weten in een gesprek over zijn schrijverschap op Curaçao. Zijn geboortegrond ligt zo’n 8.000 kilometer van het moederland en vormt niettemin een onversneden deel van het Koninkrijk der Nederlanden. Het eiland omarmt ons broeierig. De woonkamer kent naar alle kanten openslaande deuren en ramen, waardoor de passaatwind de hitte draaglijk maakt. Geruststellend ritselen bladeren in bomen en struiken rondom de woning. Bewegingloos hangend over een tak brengt een potige leguaan zich op temperatuur. Boeli zuigt aan zijn sigaret en vervolgt: ‘Hoe meer mensen mij lezen hoe liever het mij is. Na mijn dood zal er dan ook niet veel zijn dat nog gepubliceerd kan worden.
door Aart G. Broek, in aangepaste vorm verschenen in Neerlandia, het tijdschrift van het Algemeen-Nederlands Verbond (ANV), jaargang 122 (2018), nr. 3, pp. 18-21.
Ruim vijftien jaar nadien, op woensdag 28 november 2007, overleed Willem Cornelis Jacobus (Boeli) van Leeuwen, vijfentachtig jaar oud. Hij werd bijgezet in een stapelgraf op Bottelier, een begraafplaats aan de oostelijke rand van Willemstad. Het harde diabaas van het eiland noodzaakt deze wijze van begraven. In maart 2012 overleed ook zijn vrouw, Dorothy Debrot, drieëntachtig jaar oud. Zij werd bij haar echtgenoot in hetzelfde graf gelegd. Enkele maanden later kreeg ik van hun dochters Ana en Elisabeth het verzoek om mij over de literaire nalatenschap van hun vader te ontfermen.
Boeli van Leeuwen ca. 1960 – foto Beurs- en Nieuwsberichten
Die erfenis lag op de planken van de mahoniehouten ‘kast van Boeli’ die in de woonkamer stond. Het indrukwekkende handwerk dat een eilandelijke schrijnwerker in de negentiende eeuw vervaardigde, ging nooit op slot, maar werd toch uitsluitend door Boeli zelf geopend. Er kwamen handschriften en typoscripten tevoorschijn, die Van Leeuwens wijze van arbeiden blootlegden. In opeenvolgende versies zien we hem schaven aan een roman: handgeschreven gedachten, zinnen en alinea’s in een cahier en op losse vellen, een eerste typoscript met tal van wijzigingen in pen en potlood, een nieuw typoscript waarin de verbeteringen zijn verwerkt en weer nieuwe aantekeningen en correcties op de vellen zijn aangebracht, tenslotte een doorslag van de getypte finale versie die naar de uitgever werd gestuurd. De kast openbaarde de inspanningen van een literair ambachtsman.
Op de planken lagen versies van de drie romans die Van Leeuwen in de jaren zestig in Nederland publiceerde: De rots der struikeling (1960), Een vreemdeling op aarde (1962) en De eerste Adam (1966). In de opvolgende twintig jaar vereisten zijn opgroeiende kinderen en zijn werk als Secretaris van het Eilandgebied Curaçao Van Leeuwens aandacht. Wél schreef hij nog de novelle Een vader, een zoon (1978) en enkele lange essays die hij onderbracht in de weekendbijlage van het Antilliaanse dagblad Amigoe.|
Eenmaal ontdaan van de last van zijn functie overrompelde Van Leeuwen het lezerspubliek in beide delen van het Koninkrijk met nieuw proza. Critici en lezers genoten van de romans Schilden van leem (1985) en Het teken van Jona (1988) en van Geniale anarchie (1990), de bundel columns die eerst in de weekkrant de Curaçaosche Courant waren ondergebracht. Uit de kast kwamen de inspanningen die aan het oeuvre ten grondslag lagen.
De Nederlandse taal was zowel het kostbare gereedschap als het materiaal waarmee hij werkte. ‘Papiaments is mijn moedertaal,’ benadrukt Boeli die broeierige middag. ‘Wij spraken thuis altijd Papiaments, ook toen ik van 1936 tot in 1946 met mijn moeder in Nederland woonde. In het Papiaments schrijven is echter een heel andere zaak! Papiaments is een taal in wording. Schrijven is op zich al moeilijk genoeg zonder dat je ook nog eens een keer de taal moet helpen opbouwen.’
De Papiamentse creooltaal vond in de zeventiende eeuw zijn voedingsbodem op de Kaapverdische eilanden aan de Afrikaanse kust, maakte met slavenschepen de overtocht en caraïbiseerde de Afro-Portugese grondslag. Reeds in de achttiende eeuw nestelde de taal zich onder alle sociale lagen van Aruba, Bonaire en Curaçao. In de loop van de opvolgende eeuw werd het Papiaments niet alleen gesproken maar verscheen ook in drukinkt. Tegen de tijd dat Boeli opgroeide, werd zijn moedertaal ruimschoots aan het schrift toevertrouwd, maar overwegend voor journalistieke doeleinden en voor uitgesproken rooms-katholieke lectuur.
Begerig had Boeli dan ook de Nederlandse taalrijkdom tot zich genomen, variërend van juridische verhandelingen en Multatuliaanse beschouwingen tot de poëzie van de vijftigers en de tale Kanaäns in Bijbelboeken. Toch ontbrak aan het Nederlands soms nét de kracht om zijn Caraïbische passies te verwoorden. Begeleid door het ritselen van de bladeren verduidelijkt Boeli: ‘Andere talen bieden mij dan ook regelmatig de helpende hand, niet in de laatste plaats het Papiaments.’
Woning familie Boeli van Leeuwen / foto Aart G. Broek november 2012
Met de komst van grote raffinaderijen in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw verstevigde de positie van het Nederlands op Aruba, Bonaire en Curaçao. In de diaspora van die taal ontstond vervolgens een bewonderenswaardig literair corpus van gedichten, verhalen en romans. Hiervoor tekenden Boeli van Leeuwen, Cola Debrot, Tip Marugg, Frank Martinus Arion, Jules de Palm, Oda Blinder en Aletta Beaujon. Inmiddels zijn allen overleden. Hoewel er nog steeds in het Nederlands wordt geschreven, won het Papiaments aan prestige en verkreeg het meer gewicht bij het schrijven. De Nederlandstalige literatuur op de eilanden zou langzaam maar zeker tot een historische periode kunnen gaan behoren.
Niet alleen voedde Boeli zich gretig met het Nederlands, uit het moederland kwam ook de onontbeerlijke ruggensteun voor zijn werk. Eerst was er nog de eilandelijke boekhandelaar Abram Salas, de man die – in Boeli’s woorden – ‘de hoop in je hart levend hield’. Hij hielp Boeli op weg en zijn werk het eiland af. Boeli vond in Nederland Uitgeverij Van Kampen (Amsterdam) voor zijn literaire fundament dat in de jaren zestig werd gestort. Vervolgens trok de kleine uitgeverij Flamboyant/P (Rotterdam) Boeli door de sobere jaren. Daarop en tot nu toe – inmiddels meer dan vijfendertig jaar – volgde In de Knipscheer (Haarlem). Die beantwoordt aan Boeli’s voorwaarde om zijn werk ‘met liefde’ te behandelen. Dat werk is tien jaar na zijn overlijden dan ook nog ruimschoots beschikbaar in verzorgde edities.
Boeli van Leeuwen – foto Walter Spencer maart 1992
In Nederland vond Boeli de critici die zijn romans, essays en columns lovend bespraken. In Nederland wonen de lezers naar wie hij op zoek was. ‘Ik publiceer geen vingeroefeningen; ik kan pianospelen,’ decreteert Boeli, terwijl de forse leguaan de bladeren luidruchtig laat ritselen door een rappe sprong van de tak naar de aarde. ‘De lezers moeten wél voor mij bevestigen dat het goed klinkt. Ik ben nooit tevreden wanneer ik klaar ben met schrijven aan een boek, maar doodsbang.’
De leguaan verdwijnt ijlings in de woeste begroeiing achter de woning. ‘Er moeten mensen tegen mij zeggen dat mijn boek goed is, vrij veel mensen feitelijk, alvorens ik daarvan ook overtuigd ben.’
De gunstige ontvangst aan de Noordzeezijde van het Koninkrijk was voor Boeli van vitaal belang. Die sterkte hem en inspireerde hem tot nieuw werk. Boeli was dan ook bijzonder geroerd door de toekenning van een ‘eregeld’ van de zijde van het Nederlands Letterenfonds kort voor zijn overlijden: een aangrijpend gebaar van moederlandse erkenning. Hoe korzelig hij ook kon uithalen naar literaire kneuterigheid uit het moederland, hij wilde met zijn eigenzinnige oeuvre vooral deel uitmaken van de Nederlandstalige letteren.
Boeli liet zich de waardering die hem toeviel, goed smaken. Hij werkte volop mee aan interviews, radioprogramma’s en documentaires en was altijd aanspreekbaar voor zijn lezers op het terras van het Avila Beach Hotel. Dat beschouwde hij als zijn tweede thuis vanwege zijn vriendschap met eigenaar Nic Møller.
Boeli van Leeuwen – typoscript 30 mei – foto Aart G. Broek
De bijval en het aanzien waren echter niet uitsluitend een genoegen, maar ook een last aan verwachtingen van nieuwe prestaties. Zowel de buitenwacht als hijzelf verlangde opnieuw te presteren. Hierbij voegde zich een zeker gevoel van ouderdom toen hij de zeventig passeerde. ‘Ik balanceer op dit ogenblik tussen het respect voor mijn talent en de verachting voor mijn aftakeling,’ noteerde Boeli in een manuscript uit de nalatenschap. ‘De dichter Federico grijnst en zegt met een achteloos gebaar van zijn sierlijke hand: “La ultima derrota” en daar is natuurlijk geen twijfel over mogelijk.’
Federico Oduber was een van de vrienden die hij wekelijks op het terras van het Avila ontmoette. Hij kon Boeli schaamteloos inwrijven dat die toch echt op weg was ‘de finale nederlaag’ te lijden: het schrijven zou stoppen en vervolgens ook het ademhalen.
Het achterhoedegevecht ging Boeli aanvankelijk wel aan. Daaruit zijn worstelingen bewaard gebleven uit het begin van de jaren negentig. Hij werd ondersteund door Mieke Hoetjes, ‘de dame die om 9 uur ’s ochtends fris gebaad en bepoederd achter de tikmachine zit’, zo dicteerde hij haar. Het typoscript bleef bewaard in de kast.
De hoge verwachtingen en de aanwas van jaren trachtte Boeli te bezweren door erover te schrijven en, zo lag in de bedoeling, die schildering onder te brengen in een nieuwe roman. Oduber kreeg gelijk, het dicteren kwam in het laatste decennium van de vorige eeuw schokkend tot stilstand.
Boeli van Leeuwe – typoscript met handgeschreven correcties – titel: Inventaris, p 1 – foto Aart G. Broek
De archivaris koestert het principe dat met de Franse term respect des fonds wordt aangeduid: indien maar enigszins mogelijk dan dienen archivalia te worden beheerd daar waar ze ontstonden. Curaçao kent voor Boeli’s nalatenschap deugdelijke onderkomens als het Archivo Nashonal, het archief van de S.A.L. ‘Mongui’ Maduro Foundation of dat van de University of Curaçao. Met mijn aankondiging dat de stukken uit Boeli’s kast niet in een van de eilandelijke archieven zou worden ondergebracht, leek de passaat met waaien te stoppen en het ritselen van de bladeren te verstommen. Falta di rèspèt: een gebrek aan respect voor Boeli’s levensader: het eilandelijk samenleven.
Een dominee die de nodige theologische discussies met Van Leeuwen had gevoerd op het terras van Avila, toonde zich geschokt in een brief aan de Amigoe en het Antilliaans Dagblad. Hij betitelde de overheveling van de archivalia naar de andere zijde van de oceaan als ‘bizar’, ‘absoluut ongewenst’ en zonder meer ‘ongepast’. Hij verwierf de nodige steun en zo konden onvermijdelijk ook termen als kolonialisme, nationalisme en zelfs racisme worden gehoord.
Het moederland heeft ongetwijfeld her en der in de wereld weinig verheffende sporen achtergelaten. Dit neemt niet weg dat tot op de dag van vandaag in die verstrooiing – waaronder op de ABC-eilanden – de bewoners bewonderenswaardige aangelegenheden ten deel vallen dankzij dat moederland. Voor Boeli en zijn literaire generatiegenoten behoorde de Nederlandse taal daartoe. Gezien het feit dat hij ook jurist was, zou Van Leeuwen wetgeving, verkiezingen en het Statuut dat de Koninkrijksrelaties regelt, als zegenrijk bestempelen. Vervolgens zou hij ons onderhouden over de tekortkomingen in dezen. Hiermee zou weer gezegd zijn dat de vrijheid om het een en ander te kritiseren evenzeer een groot goed is, dat Nederland de eilanden bezorgde. Het moederland, zijn recht en taal boden de voorwaarden voor Boeli om een literair oeuvre op te bouwen.
Boeli wist zich schatplichtig en wenste dit tot ver na zijn verscheiden kenbaar te maken. Respect des fonds. Respecteer de bron. Zijn nalatenschap werd derhalve in 2013 ondergebracht in het mausoleum voor het Nederlandstalige literaire erfgoed in het moederland: het Literatuurmuseum in Den Haag.
Boeli van Leeuwen – ets Bert Kienjet 2010
Geen twijfel mogelijk: Boeli was een yu di tera: een Curaçaoënaar in hart en nieren. Van Leeuwens werk is doortrokken van zijn verbondenheid met het eiland. Ook in zijn nalatenschap is die probleemloos aanwijsbaar. Sla er maar eens de fragmenten uit de erfenis op na, die werden opgenomen in de Parelduiker (2013), de Gids (2014), Liter (2016) en Nieuw Letterkundig Magazijn (2017). Er was inderdaad niet zo heel veel meer dat nog gepubliceerd kon worden, maar wat restte was de auteur waardig en zodoende het publiceren waard.
In moederlandse tijdschriften en archieven wist Van Leeuwen zich geborgen. Zijn Nederlandstalige nalatenschap brachten we terug naar de bron waaruit hij decennialang gulzig dronk, die zijn dorst leste en hem tot een flamboyant auteur maakte. Een gepaster eerbetoon kon Boeli niet worden verleend; het moederland evenmin.
***
Voor motiverende ondersteuning dank aan, in Curaçao, Ana van Leeuwen, Rolf Koert en Elisabeth van Leeuwen, Eva Koert, Nic Møller (†), Christa Roose-Weijer, het Prins Bernhard Cultuurfonds Caribisch Gebied en het Avila Beach Hotel, alsmede, in Nederland, het Nederlandse Letterenfonds, het Literatuurmuseum, Marijke Schweitz, Piet Litjens en Klaas de Groot.
