Antilliaanse wraak zal zoet (kunnen) zijn

Schaamte is het pijnlijke gevoel dat we krijgen wanneer we worden vernederd en dreigen opnieuw te worden vernederd. Dit zorgt voor een samenballen van angst, verdriet en woede. Verlangens naar wraak komen boven.  Al naar gelang onze mogelijkheden vertaalt schaamte zich in agressief of juist onderdanig gedrag. De Caribische landen van het Koninkrijk der Nederland kunnen er ruimschoots over meepraten. Schaamte kan echter ook de brandstof voor zegenrijke ambities zijn.

door Aart G. Broek, in Antilliaans Dagblad, 25 mei 2020.

Nederland overlaadt Curaçao, Aruba en Sint-Maarten met vernederingen door het afdwingen van maatregelen om leningen te krijgen. De Caraïbische landen in het Koninkrijk der Nederlanden wachten nog meer vernederingen. Of het handelen van Nederland op enigerlei wijze te rechtvaardigen is en de eisen meer of minder gerechtvaardigd zijn, doet praktisch niet ter zake. Het handelen van het moederland is vernederend en voedt onvermijdelijk schaamte-ervaringen. Welke de bedoelingen van het moederland ook mogen zijn, de autonome landen worden aan de schandpaal genageld.

Schandpaal in Woerden

              Schaamte is een complex sociaal-emotioneel fenomeen met een krachtige uitwerking. Beschaamd worden is niet alleen zo pijnlijk omdat het een emotionele en sociale kleinering en afwijzing betreft. Bovenal wordt bij schaamte een van de primaire levensbehoeftes tot diep in de wortel aangetast. Het be­treft hier de behoefte zich duurzaam gebor­gen te weten (belongingness). We verlangen koestering. Schaamte bedreigt onze behoefte aan bescherming. Schaamte bedreigt onze fundamentele behoefte aan waardering.  Of in één woord, zo dikwijls gehoord: Respect! 

VERZACHTEN / De roep om koestering zál en móét invulling krijgen.  Die laat zich kwaadschiks afdwingen, met name door agressie. Hiervan bereiken ons dagelijks de voorbeelden via de media of anderszins. Het kán ook goedschiks. We onderkennen dit onvoldoende, ook al is er wel degelijk nadrukkelijk op gewezen. De populaire theoloog John Bradshaw boog zich gefascineerd over het meest paradoxale van schaamte,  ‘that it is the core motivator of the superachieved and the underachieved, the star and the scapegoat, the righteous and the wretched, the powerful and the pathetic.’

Schaamte is niet alleen de voedingsbodem van onderdanigheid of juist (gewelddadige) agressie. Schaamte blijkt evenzeer een uiterst krachtige generator te kunnen zijn van vruchtbare ambities en zodoende van prestaties. Met prestaties trachten we respect af te dwingen en zorgen vervolgens voor de broodnodige bewondering, koestering en geborgenheid. Juist ook met prestaties kunnen we schaamte-ervaringen verzachten. Met prestaties kunnen we schaamte op afstand zetten.
                Veel vaker dan wij beseffen ligt aan het opmerkelijke presteren van mensen een opeenstapeling van schaamte-ervaringen ten grondslag, zoals bij Roald Dahl, Coco Chanel, Alan Turing, George Simenon, V. S. Naipaul, Toon Hermans, Barbra Streisand, Winston Churchill, Lord Snowdon (Anthony Charles Robert Armstrong-Jones), Ingmar Bergman, John le Carré, Franz Kafka, Oliver Cromwell, Bruce Springsteen, Edith Piaf, Tina Turner, Henry James, koning George VI, Pieter Heerema, Sofiane ‘Boef’ Boussaadia, én Lillian B. Rubin. Zo groots als deze mensen presteerden, hoeft natuurlijk niet om een acceptabel leven te leiden.

Nekijzer waarmee mannen werden vastgezet op een schandpaal (vrouwen werden op andere wijze beschaamd).

 We zijn zo wel bij de kern: naar welke kant duwen onze schaamte-ervaringen ons? En waarom of waardoor? Worden we held of hufter? Naar welke zijde kantelen we: dwingen we respect af door prestaties of door geweld? Wordt het een cocaïnebolletje of de marechaussee? Wordt het een bomgordel of een dissertatie? De sociologe en psychotherapeute Lillian Rubin (1924-2014) was een van de weinige onderzoekers die zich in dit kantelen verdiepte. Zij werd hiertoe aangezet door de brute vernederingen die zowel haar broer als zij opdeden in hun jeugd en met zich meenamen hun volwassen leven in. Haar broer was die last te zwaar en ging door de knieën, terwijl Lilian zich uiteindelijk wist te ontwikkelen tot een internationaal vermaard wetenschapper.

ZELFKENNIS / Hoe is het mogelijk dat iemand in de opeenstapeling van pijnlijke schaamte-ervaringen toch wegen weet te vinden naar een bevredigend leven? Hoe dit mogelijk blijkt, is niet zonder meer duidelijk. Toch hebben we wel kennis van enige randvoorwaarden. Met twee belangwekkende aangelegenheden kunnen ook de vernederde landen van het Koninkrijk aan de slag. Het betreft ‘zelfkennis’ en ‘presteren’.

                Er moet stevig werk worden verricht. Schaamte-ervaringen zijn als in marmer gebeiteld. Ook al zijn de schaamte-ervaringen als zodanig niet uit te wissen, ze kunnen toch draaglijker worden door het onbelemmerd en expliciet onderkennen van de eigen mogelijkheden en beperkingen. Dit vereist het afbreken van aan een of meerdere afweermechanismen, zoals het bagatelliseren of zelfs loochenen of juist idealiseren van opgelopen vernederingen: Zo erg was het nou ook weer niet; Ach, waar hebben we het eigenlijk over; De klappen die Nederland uitdeelde, hebben ons goedgedaan.

Elis Juliana / foto Henky Looman

Elis Juliana / foto Henky Looman

                Dat zou best kunnen, maar hoe dan ook deden die klappen pijn. Desalniettemin is het zaak om niet naar de andere kant over te slaan. Het is een vereiste niet door (zelf)medelijden te worden aangestuurd en zich niet exclusief als slachtoffer te zien. De eilanders weten al eeuwen te overleven en als zodanig verdienen ze respect, geen medelijden. Hierop dreigt weer een ontoelaatbaar ander uiterste, namelijk het overschatten van de eigen mogelijkheden.
                Kortom, durf ongeremd de hand in eigen boezem te steken. Dat is geen ongekende vaardigheid op de eilanden; integendeel. Ook al worden in de (politieke) praktijk van alledag indrukwekkende façades opgetrokken, de eilandelijke samenlevingen kennen literaire auteurs die openhartig en genadeloos mankementen blootleggen. Sla eens een OPI-dichtbundel van Elis Juliana open.

Juliana heeft in een viertal dichtbundels bestaande schaamtegevoelens en de bijkomende hang naar camouflage, huichelarij, roddel, dikdoenerij, achterdocht, agressie en andere schaamtemanifestaties beeldend benoemd en bespreekbaar gemaakt. De dichtbundels verschenen alle onder dezelfde titel Organisashon Planifikashon Independensia (Organisatie Planning Onafhankelijkheid; 1979, 1981, 1983, 1989). Met het oog op een grotere mate van zelfstandigheid als mens tussen en met anderen wordt gesproken van ‘independensia’ (van politieke onafhankelijkheid is nauwelijks sprake). De belangrijkste voorwaarde voor grotere mentale onafhankelijkheid is in de ogen van Juliana het vermogen om de werkelijkheid onder ogen te durven zien. Het zo realistisch mogelijk onderkennen van de eigen kwaliteiten en beperkingen. Daarmee is de toekomst te betreden.

omslag dichtbundel OPI – 3

PRESTEREN / Dit onderkennen is een onmisbare fase en brengt beschadigde gevoelens van eigenwaarde op weg naar het verlangde levensvatbaar bestaan. Het verder verzachten van de pijn vereist nog meer inspan­ningen, namelijk ambitieus presteren en zodoende waarde­ring als het ware afdwingen, zowel in de eigen samenleving(sgroep) als daarbuiten. Van doorslaggevend belang is het zich te realiseren dat eigenwaarde wordt gevoed door prestaties en niet andersom. ‘It’s not self-esteem that boosts performance, it is performance that boosts self-esteem,’ zoals een Amerikaanse politiek provocateur ooit stelde.

                Het machtige gevoel zich geborgen en gewaardeerd te weten, wordt niet door de versierselen van gedroomde wapenfeiten gerealiseerd. Hiertoe rekende V.S. Naipaul – de Trinidese winnaar van de Nobelprijs voor literatuur – zaken als een volkslied, een vlag, een nationale feestdag of politieke onafhankelijkheid. Wanneer het dagelijks leven een wanhopig gevecht om het bestaan is, zijn dit versierselen van holle eigenwaarde. Naipaul had die opsmuk leren kennen in zijn kinder- en jeugdjaren op zijn geboorte-eiland. Er wordt geen maag mee gevuld. De eigenwaarde wordt er al helemaal niet door gesterkt. Integendeel, die wordt er door ondermijnd.

            Wanneer die versierselen van nationale trots geen fundament hebben, zijn het symbolen van schaamte. Lees de roman Dubbelspel van Frank Martinus Arion nog eens voor een meeslepende tekening van dergelijke façades, zoals de hoog gelegen woning van Manchi. Martinus Arion etaleert, zoals Naipaul, de tierelantijntjes van valse verdiensten, die het presteren ondermijnen in plaats voeden.

Het ontbreekt de Caraïbische landen van het Koninkrijk niet aan zelfkennis en de vaardigheid om deze te vergroten. Zo ligt er ook een fikse traditie om te presteren – veelbelovend op allerhande terreinen. Die twee – het presteren en de zelfkennis – zijn bij elkaar te brengen. Schaamte-ervaringen moeten tegen het licht gehouden worden, zo ook die traditie van prestaties. Dan komt ook de vraag tevoorschijn of de huidige staatkundige autonomie een versiersel is, die het presteren voedt of juist ondermijnt. Hoe het ook zij, Frank Sinatra was ervan overtuigd dat ‘the best revenge is massive success’. Inderdaad, door te presteren is wraak zoet en, wel zo belangrijk, het verzacht schaamte-ervaringen die worden opgelopen.

***
Deze beschouwing maakt gebruik van inzichten die zijn uitgewerkt in mijn Schaamrood; Aantekeningen over angst, agressie en ambitie (Haarlem, 2017), met name het essay ‘De heilige graal’ (pp. 127-137).

Dit bericht is geplaatst in Nederlands-Caribische eilanden: verleden & heden, Nieuws met de tags , , , , . Bookmark de permalink.

Eén reactie op Antilliaanse wraak zal zoet (kunnen) zijn

  1. Pingback: Eilandelijke eigenheid veiligstellen | Klasse! Onderwijs – Opvoeding

Reacties zijn gesloten.