Gebouw Openbaar Ministerie, Willemstad, Curacao – foto Aart G. Broek

Op de omslag van het proefschrift van Nelly Schotborgh-van de Ven prijkt een foto van Beyísima (Bruidstranen). Een knap gekozen symbolisch beeld. Fraude en corruptie hebben een verwoestende uitwerking op de samenleving zoals de woest woekerende Beyísima dit heeft op de natuur. Het symbool stemt tevens weinig hoopvol. Beyísima is nauwelijks uit te roeien. Wortelen fraude en corruptie in het Caribisch deel van het Koninkrijk zo diep in de fundamenten van de samenleving, dat die inmiddels onuitroeibaar zijn?

door Aart G. Broek, in Antilliaans Dagblad, 27 januari 2020; klik hier voor deel 1.

Fraude en corruptie zijn in ieder geval geen aangelegenheid waar het Caribisch deel van het Koninkrijk het alleenrecht op heeft. Integendeel, er is een lange lijst van bedrijven en (over­heids)organisaties van buiten de Cariben samen te stellen, die mede door frauduleus en corrupt handelen te gronde gericht werden of nog maar net van de ondergang gered konden worden. Te denken valt aan onder meer Enron, Imtech, World­com, Parmalat, Lehman Brothers, Vestia, Dewey & Le­Boeuf, SNS Reaal en Arthur Anderson.
Het Europese deel van het Koninkrijk is verstrikt geraakt in een onontwarbare kluwen van miljarden verslindende ‘klussen’, zoals de aanleg van de Noord/Zuid-metrolijn in Amsterdam, treintrajecten als de Betuwelijn en de Hoge Snel­heidslijn, IT-projecten bij tientallen gemeentes, de aankoop van het gevechtsvliegtuig Joint Strike Fighter, de herstructurering van de nationale politie, de machteloze ar­beidsre-integratie­bureaus, de beschermde pri­va­tisering van woningcorporaties, onderwijs- en zorginstellingen en de organisaties voor soci­ale werk­voor­zie­ning.

Amsterdam / foto Aart G. Broek

Ook in deze klussen tieren fraude en corruptie welig. Die werden lang niet alle gesignaleerd, laat staan aan de rechter voorgelegd. We zwijgen nog over dodelijke beproevingen in Volendam, Enschede, Schiphol-Oost en Moerdijk. De onderzoeker van deze ernstige rampen, prof. mr. Pieter van Vollenhoven, deed er niet het zwijgen toe: ‘Hoe hoger in de organisatie je komt, hoe meer er wordt ontkend. Terwijl ik geen enkel onderzoek naar een grote ramp heb gedaan, waarbij er niet een groot aantal  betrokkenen allang wist van de onveilige situatie. Maar men had niet de moed om daarover aan de bel te trekken.’

BEMOEDIGEND / De moed ontbreekt, zo blijkt uit onderzoek in Nederland, en wanneer die er wel is, blijft de tegenspraak van dwarsliggers dikwijls ongehoord. Overeenkomstige geluiden tekende Nelly Schotborgh-van de Ven op en zij trachtte dergelijk zwijgen te doorgronden. ‘Bij weigering van de uitvoering van onrechtmatige daden,’ zo tekende Van de Ven op, ‘worden medewerkers bedreigd met ontslag en in een aantal gevallen zijn mensen ook echt ontslagen. Medewerkers die wel meewerken, worden volgens de geïnterviewde beloond met domeingronden, promoties of andere gunsten. Deze cultuur gijzelt de integere publieke ambtsdragers.’ (p.202/3)
Het is bemoedigend dat corruptie en fraude wordt bestraft, want het toont eenieder van ons dat onze rechtstaat functioneert. Toch blijkt dat onvoldoende bemoedigend om ambtsdragers of bedrijfsmedewerkers er toe aan te zetten om tegenspraak te leveren, laat staan om ermee naar buiten te treden.

Opening politiebureau Punda, Curaçao – 18 juni 1936 – collectie Miep Diekmann

De getekende eilandelijke cultuur wordt getypeerd door pijnlijke ervaringen met vernederingen en de angst voor nog meer vernederingen, zoals het (onrechtmatig) verlies van een baan, inkomen, sociaal netwerk). Voor de heersende emoties in dezen hebben we een woord: schaamte. Dit algemeen menselijke fenomeen bestaat uit de verbinding van drie primaire emoties:  angst, verdriet en boosheid. Schaamte snoert mensen de mond en – zo onderstreept de uitspraak van Van Vollenhove – niet alleen in het Caribisch deel van het Koninkrijk. In feite betreft het een wereldwijd fenomeen.

NEUTRALISERING / Schaamte kan mensen juist ook aanzetten tot fraude en corruptie (waarover straks meer) én voedt sowieso – evenzo wereldwijd – het vergoelijken van eigen afkeurenswaardig handelen. Deze zogeheten neutraliseringsmechanismen kennen we allemaal en zijn zo kenmerkend voor mensen dat het oudste Bijbelverhaal (na de schepping) er een van illustreert. Adam geeft Eva de schuld van het door God verboden eten van de Boom van Kennis van Goed en Kwaad in het paradijs. Daarop schoof Eva de schuld weer door naar de slang. Dit afschuiven van verantwoordelijkheid wordt al millennia onderkend en komt Van de Ven natuurlijk ook tegen in haar onderzoeksmateriaal.

Gerechtshof en politiebureau – Sint Maarten ca. 1890 – collectie KITLV Leiden

Het betreft een al ruimschoots onderzocht schaamtefenomeen, waarbij zich dikwijls andere neutraliseringsmechanismen voegen: het ontkennen schade te hebben aangebracht of iemand praktisch te hebben benadeeld of slachtoffers te hebben gemaakt, of – wat agressiever – degene die jou veroordeelt als zelf ondeugdelijk kwalificeren, bijvoorbeeld door te wijzen op moreel hogere waarden. De veroordeling van Anthony Godett werd door familie en partijgenoten afgedaan als koloniale rechtspraak. Wanneer we worden betrapt bij vermogens- en gewelddelicten is dit neutraliserend gedrag schering en inslag. Zelfs kinderen maken het zich al snel eigen onder de dwingende ogen van een moeder of schoolmeester. Dit alles in de hoop dat de verwachte beschaming beperkt zal worden.
               Het is stellig zo dat  ‘tot op heden de belangstelling voor publieke fraude en corruptie zich amper vertaald heeft in wetenschappelijk onderzoek in het Caribisch deel van het Koninkrijk’, zoals Van de Ven stelt. De bevindingen van haar onderzoek tonen toch bovenal, dat mensen in het Caribisch deel feitelijk niet anders in elkaar steken dan elders in de wereld. Er mag hier en daar een accentverschuiving waarneembaar (lijken te) zijn, maar wereldschokkend is het niet. Gelukkig maar. Je moet er toch niet aan denken dat het op de eilanden praktisch anders in elkaar steekt!

Papiamentse gravity in Punda, Willemstad – “Alle leiders liegen, met macht komt corruptie” / foto Aart G. Broek

GEWIN / Soms oogt het alsof het frauduleuze en corrupte handelen van de eilandelijke schoelje, schuinsmarcheerder of fielt andere doelen dient dan elders in de wereld. Zo lijkt het materieel gewin – geld – wel erg vaak exclusief het motief van fraude en corruptie te zijn geweest. Er lijkt zelden sprake van sociaal-emotionele motivering van wangedrag sprake te zijn. Dat geeft het onderzoeksmateriaal te zien, waarschijnlijk vooral omdat er tijdens het justitiële proces niet verder is gevraagd. Dat materiaal kent onvermijdelijk de nodige beperkingen en vraagt een vaardige interpretatieve instelling. Van de Ven graaft verder – mede door interviews en onderzoek van derden – en formuleert dan soms uitdagende gedachten. Anderzijds kan zij wel erg voorzichtig uitpakken.
                Ook al ontbreekt de financiële noodzaak toch kunnen goed verdienende (politiek) bestuurders fors over de schreef gaan en zich inspannen om op illegale wijze te verrijken. Dat lijkt kenmerkend voor de eilandelijke cultuur, waarbij de concrete invulling van de beoogde status een bestuurder als het ware aanzet om te frauderen. Je dient tenslotte een façade van succes op te bouwen en die kost meer dan het reguliere inkomen mogelijk maakt. De buitenwacht verwacht die pracht en praal van een succesvol man en jijzelf verwacht dat eigenlijk ook. Van de Ven verwijst ernaar met de term ‘statuscultuur’. Zij bepleit meer onderzoek naar het fenomeen.

politie Punda, Curacao – foto Aart G. Broek

Het betreft echter een zo wijd verbreid sociaal-emotioneel verschijnsel en er is al flink onderzoek naar gedaan. Van de Ven had in dezen nog wel een stapje verder mogen gaan om wat meer verklaringskracht boven water te halen.  Het fenomeen staat – al decennia – bekend onder de term ‘relatieve deprivatie’ binnen zowel de sociologie als de psychologie. In feite betreft het een vorm van schaamte. Je veronderstelt feitelijke of dreigende vernederende ervaringen (afwijzing, kleinering, dissen, bespotten, verlies van positie en dergelijke), wanneer je niet op allerhande wijze kenbaar kan maken dat je succesvol bent. Het is ongetwijfeld niet uniek voor eilanders, in de ernstige fiasco’s en gemankeerde klussen waarvan sprake is in de openingsalinea’s hierboven speelt dit fenomeen zonder meer evenzeer een overweldigende rol.

SCHAAMTE / Zoals hiervoor al gezegd, schaamte snoert mensen de mond, maar schaamte kan wel degelijk ook de voedingsbodem van het frauduleuze en corrupte handelen zijn. Het zou wel eens een doorslaggevende factor kunnen blijken te zijn, zoals dit zich bij geweldsdelicten al manifesteert. Schaamte is brandstof voor agressie en geweld.
Schaamte is evenzeer de voedingsbodem voor het door Van de Ven bij veroordeelden zo dikwijls geconstateerde gebrek aan moreel besef, het weinig ontwikkelde empathisch vermogen, het egocentrisme (‘groot ego’), de gemankeerde integriteit, het principeloos, berekenend en manipulatief gedrag, én de al geconstateerde neutraliseringsmechanismen. Naar dit alles is onderzoek verricht.
We weten genoeg van de reikwijdte van schaamte om die kennis mee te nemen in enkele van de aanbevelingen van Van de Ven, zoals het aanscherpen van de sollicitatie- en aanstellingsprocedures en het faciliteren, geven en nemen van tegenspraak.  We moeten met z’n allen voorbij het zien, horen en zwijgen proberen te bewegen. Het proefschrift van Van de Ven onderstreept de noodzaak ervan. We hebben met Beyísima van doen.

P.C.M. (Nelly) Schotborgh-van de Ven, De wortels van publieke fraude en corruptie in het Caribisch deel van het Koninkrijk. Amsterdam, Vrije Universiteit (academisch proefschrift), 2019. 356 pp. De uitspraak van Van Vollenhoven komt uit zijn boek Hier onveilig? Onmogelijk! (Amsterdam: Balans, 2012). Uitgebreid over schaamte en over mogelijkheden en beperkingen van tegenspraak in Aart G. Broek, Dwarsliggers (Haarlem: In de Knipscheer, 2013).